Skwierzyna jest miastem o bogatej historii. Dokonania wielu jej mieszkańców stały się chlubą miasta, regionu i kraju. W czasie spaceru po mieście możemy odnaleźć liczne niepowtarzalne miejsca pamięci. Znajdują się one zarówno w obrębie cmentarzy jak i na ulicach i budynkach miejskich. Zdarza się, że są niezauważane. Niniejsze opracowanie (przygotowane przez skwierzyńskich regionalistów) nie opisuje szczegółowo tych miejsc, a jedynie ma zachęcać do poznania ich historii. Zapraszamy Państwa do uzupełniania informacji o takich miejscach, zlokalizowanych nie tylko w mieście, ale także na terenie Gminy Skwierzyna i przesyłanie na adres: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.
Pomnik Pamięci w Skwierzynie, w hołdzie Powstańcom Wielkopolskim i ku pamięci ofiar niemieckiego, nazistowskiego obozu w historycznym Schwerin a. Warthe. Odsłonięty 7 września 2018 r. w 100. Rocznicę odzyskania Niepodległości przez Polskę i 79. rocznicę przywiezienia pierwszych więźniów skwierzyńskiego obozu.
Uroczystego odsłonięcia pomnika dokonali: Wicewojewoda Lubuski - Robert Paluch, Burmistrz Skwierzyny - Lesław Hołownia, Przewodnicząca Rady Miejskiej w Skwierzynie - Zofia Zawłocka, Radny Rady Miejskiej w Skwierzynie , pomysłodawca Pomnika - Zygmunt Kadłubiski oraz Bogumił Krawiński - syn Jana Krawca legionisty legionów Józefa Piłsudskiego. Pomnik został poświęcony przez ks. Kazimierza Małżeńskiego - proboszcza parafii w Skwierzynie.
Relacja z uroczystego odsłonięcia pomnika:
http://www.skwierzyna.pl/pl/gallery/uroczyste-odsloniecie-pomnika-pamieci-7092018r
Relacja TVP z uroczystości odsłonięcia pomnika:
https://gorzow.tvp.pl/38891663/oddali-czesc-ofiarom-nazizmu-w-parku-stanal-pomnik
Więcej informacji na temat skwierzyńskiego obozu:
http://www.skwierzyna.eu/index.php/294-okruchy-historii-oboz-w-skwierzynie
Tablica pamiątkowa dla żołnierza - sapera
24 marca 2017 r. 70 lat po śmierci Edwarda Andrechowskiego odsłonięto kamień z tablicą pamiątkową upamiętniający żołnierza - sapera, który zginął podczas walki z krą, napierającą na drewniany most na rz.Warcie. Inicjatorką postawienia tablicy byli skwierzyńscy regionaliści wraz z P. Wandą Imielitą oraz władze samorządowe.
Tablica pamiątkowa na frontowej ścianie skwierzyńskiego ratusza
12 czerwca 2015 roku, w 70. rocznicę powrotu Skwierzyny do Macierzy i utworzenia polskiej administracji państwowej w Skwierzynie, zawieszono na ścianie frontowej skwierzyńskiego ratusza tablicę pamiątkową o treści:
70. rocznica/ powrotu do Macierzy i ogromnego wysiłku społeczeństwa na rzecz powołania i kształtowania administracji państwowej na Ziemi Skwierzyńskiej/ Skwierzyna 1945 – 2015/12 czerwca / Komitet honorowy obchodów rocznicowych. Inicjatorami tablicy byli skwierzyńscy regionaliści: Walenty Kulik i Jerzy Kuźmicz oraz władze samorządowe.
Tablica pamiątkowa poświęcona pułkownikowi Wincentemu Nowaczyńskiemu
Obelisk z tablicą stoi na terenie kompleksu koszarowego w Skwierzynie, tuż za bramą wjazdową.
Powstał z inicjatywy Zygmunta Kadłubiskiego (projekt tablicy i okolicznościowy folder)
za aprobatą ówczesnego dowódcy skwierzyńskiej brygady płk. Andrzeja Kubiaka.
Materiały archiwalne zebrał regionalista Walenty Kulik, przy wsparciu międzychodzkiego muzeum.
Uroczystego odsłonięcia dokonano 24 października 2008 r.
Dąb Jana Pawła II dla uczczenia pamięci pontyfikatu Ojca Świętego Jana Pawła II
28 kwietnia 2006 roku, przy kościele Św. Mikołaja biskupa w Skwierzynie posadzono Dąb Jana Pawła II dla
uczczenia pamięci pontyfikatu Ojca Świętego.
Tablica pamiątkowa w hołdzie Dzieciom Wojny
Oddział skwierzyńsko-międzyrzecki Stowarzyszenia Dzieci Wojny, w 60. rocznicę zakończenia działań wojennych, umieścił na frontowej ścianie kościoła pw. Św. Mikołaja biskupa w Skwierzynie, tablicę o treści:
W hołdzie dzieciom wojny w Polsce/ ofiarom lat 1939 – 1945/ oraz żyjącym, którzy okrucieństwa wojny nigdy nie zapomną/ Stowarzyszenie Dzieci Wojny Oddz. Skwierzyńsko-międzyrzecki/ Skwierzyna 2005
Do ufundowania tablicy pamiatkowej doprowadził przezes stowarzyszenia Kazimierz Szarata
Obelisk z tablicą w hołdzie przesiedleńcom z Kresów
W 60. rocznicę przyjazdu do Skwierzyny pierwszych przesiedleńców z Kresów Wschodnich, 6 czerwca 2005 roku, odsłonięto obelisk z tablicą o treści:
Semper Fidelis/ 1945 – 2005/ W hołdzie przesiedleńcom z kresów, które darzyli miłością i przywiązaniem, a w nowej „małej Ojczyźnie” budowali przyszłość naszych rodzin, naszego państwa/ W 60. rocznicę wdzięczni potomkowie/ Skwierzyna, czerwiec 2005.
U podstawy kamienia złożono ziemię z Kresów. Inicjatorami byli skwierzyńscy regionaliści: Zygmunt Kadłubiski (projekt), Walenty Kulik, Jerzy Kuźmicz
Pomnik w „Hołdzie Zesłańcom Sybiru 1768 – 1956” i metalowy krzyż z nazwiskami ofiar katastrofy smoleńskiej z 10 kwietnia 2010 roku.
15 kwietnia 2010 roku przy pomniku Władysława Jagiełły odbyła się uroczystość posadzenia dwóch dębów „katyńskich” i upamiętniających ofiary katastrofy smoleńskiej. Postawiono także metalowy krzyż z tablicą z nazwiskami ofiar katastrofy. Krzyż został później przeniesiony na cmentarz komunalny w Skwierzynie i stoi obok pomnika postawionego w „Hołdzie Zesłańcom Sybiru 1768 – 1956”. Pomnik posadowiony jest w południowo-zachodniej części cmentarza i został odsłonięty 7 listopada 1998 r.
Obelisk upamiętniający 70. rocznicę odzyskania niepodległości przez Polskę.
3 maja1988 roku wmurowano akt erekcyjny pod obelisk z okazji półwiecza powstania Stronnictwa Demokratycznego. Jego odsłonięcie nastąpiło 11 listopada, w 70. rocznicę odzyskania niepodległości Polski.
Pomnik poświęcony byłym mieszkańcom Skwierzyny na cmentarzu komunalnym w Skwierzynie.
W 1993 roku w Skwierzynie powstało Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Niemieckiej. Niemieckie organizacje byłych mieszkańców powiatu skwierzyńskiego Heimatkreis Schwerin organizują przyjazdy swoich członków do dawnego Heimatu. W ramach współdziałania upamiętniono, w formie pomnika, byłych mieszkańców Skwierzyny na Cmentarzu Komunalnym. Na monumencie znajdują się napisy po polsku i niemiecku poświęcone pamięci wszystkich byłych mieszkańców Skwierzyny, niezależnie od ich narodowości o treści: Pamięci tych, dla których ta Ziemia stała się Ojczyzną i miejscem spoczynku.
Tablica pamiątkowa powstała z inicjatywy skwierzyńskiego koła Związku Sybiraków.
Znajdują się na niej: symbol ZS, krzyż łaciński i nastepująca treść: Związek Sybiraków/ woj. Gorzów Wlkp./ 10 II 1940/ 10 II 1990/ 50. rocznica masowej zsyłki Polaków na Sybir. Tablica zawieszona jest na frontowej scianie kościoła Św. Mikołaja biskupa w Skwierzynie.
Na budynku nr 9 przy ul. Gimnazjalnej znajduje się tablica o treści:
Tu powstało 6.IV.1945 roku/ Stronnictwo Demokratyczne w Skwierzynie/ 30 październik 1987.
Tablica pamiątkowa na budynku DPS w Skwierzynie
Już na początku II wojny światowej, utworzono w Skwierzynie obóz gestapo. Oficjalna nazwa brzmiała Geheime Staatzpolizei Haflingzlager in Schwerin a (Warthe). Mieścił się on w budynku byłej szkoły pedagogicznej przy Grosse Topferstrasse nr 38. Dzisiaj jest to ulica Przemysłowa, budynek DPS. Więźniów pilnowało 15 wartowników, a teren ogrodzony był drutem kolczastym. Więźniowie zatrudnieni byli przy karczowaniu lasów i przy budowie drogi prowadzącej do koszar wojskowych. Osadzonych eksterminowano przez zmuszanie do morderczego wysiłku, ale także przez pojedyncze zabójstwa w samym obozie, a także wywózki i egzekucje grupowe w okolicznych lasach. Od początku wojny (7 września 1939 roku) do obozu przywożono kolejne transporty, 16 września przywieziono więźniów z obozu w Międzyrzeczu (Meseritz). W październiku osadzonych podzielono na trzy grupy: przeznaczonych do zamordowania na miejscu (zginął tu między innymi burmistrz Międzychodu Michał Skrzypczak), przeznaczonych do wysłania do Fortu VII w Poznaniu i mających zostać skierowanych do obozów koncentracyjnych. Obóz nie był jednostką stałą, zakończył więc swą działalność w 1940 roku. Do dzisiaj nie udało się odnaleźć jego dokumentacji oraz masowych grobów więźniów w nim pomordowanych. Dla upamiętnienia zamordowanych w obozie Polaków, w 40. rocznicę wybuchu wojny, ufundowano tablicę i zawieszono na budynku dzisiejszego Domu Pomocy Społecznej.
Pomnik Władysława Jagiełły
Pomnik Władysława Jagiełły w Skwierzynie znajduje się w miejskim parku, bezpośrednio przy rondzie. Autorem był rzeźbiarz Tadeusz Dobosz. Pomnik został odsłonięty 21 lipca 1970, z okazji obchodów 25-lecia Polski Ludowej. Władysław II Jagiełło został wybrany ze względu na odnowienie praw miejskich Skwierzyny w 1407. Statua o masywnej konstrukcji przedstawia stojącego króla Władysława II Jagiełłę w koronie, z opuszczonym mieczem i tarczą z wyrytym na niej orłem . Na frontowej części cokołu pomnika znajduje się napis:
Władysław Jagiełło/ Królowi polskiemu Władysławowi Jagielle/ w XXV rocznicę Polski Ludowej/ Społeczeństwo Skwierzyny
Dodatkowo, na ścianach bocznych cokołu znajdują się krótkie napisy (zaczynając od frontu): Byliśmy - Jesteśmy – Będziemy.
Autor pomnika: Tadeusz Dobosz
Obelisk w Zespole Szkół Ogólnokształcących w Skwierzynie
Przed budynkiem Zespołu Szkół Ogólnokształcących (ul. Mickiewicza 1) leży głaz. W 1945 r. wyryto na nim pierwsze słowa Roty Marii Konopnickiej „Nie rzucim ziemi skąd nasz ród”.
Cmentarz komunalny przy ul. Międzyrzeckiej (tzw. stary cmentarz).
Cmentarz funkcjonował w latach 1954 – 1971. Z powodu wypełnienia grobami całej powierzchni został, uchwałą Prezydium Miejskiej Rady Narodowej, zamknięty z dniem 20 października 1971 r. (Zarządzenie Ministra Gospodarki Komunalnej z 15 lutego 1972 r.). W 2011 roku dokonano ekshumacji i urządzono Ossuarium, w którym złożono szczątki z 500 mogił i upamiętniono tablicą z czarnego granitu opatrzoną tekstem „Ocalić od zapomnienia …” Pamięci dawnych mieszkańców naszej gminy pochowanych na tej ziemi. Uporządkowano teren cmentarza i wokół niego i utworzono Lapidarium z płyt nagrobnych z przedwojennego cmentarza katolickiego. Uchwałą Rady Miejskiej w Skwierzynie z dnia 17 września 2015 r. ponownie założono w tym miejscu cmentarz komunalny.
Cmentarz komunalny przy ul. Międzyrzeckiej (tzw. nowy cmentarz). Cmentarz istnieje od 1972 roku, w miejscu dawnego ewangelickiego cmentarza, przedwojennych mieszkańców Skwierzyny (założony ok. 1865 r.). Cmentarz otoczony jest, od strony południowo-wschodniej, starym, wysokim ceglanym parkanem. W centralnym punkcie stoi kaplica cmentarna, w kształcie rotundy, zbudowana ok. 1933 r. Cmentarz zajmuje powierzchnię 2,8 ha. Na cmentarzu znajdują się także pomniki:
- poświęcony pamięci wszystkich byłych mieszkańców Skwierzyny: Pamięci tych, dla których ta Ziemia stała się Ojczyzną i miejscem spoczynku (wschodnia część cmentarza);
- w Hołdzie Zesłańcom Sybiru 1768 – 1956 (południowo-zachodnia część cmentarza);
- Krzyż Pamięci Ofiar Katastrofy Smoleńskiej.
Cmentarz żydowski przy ul. Międzyrzeckiej
Skwierzyński kirkut - zlokalizowany na wzgórzu po lewej stronie ul. Międzyrzeckiej, to jeden z największych, dobrze zachowanych cmentarzy żydowskich w województwie Lubuskim. Zgodnie z judaistyczną tradycją, umiejscowiony jest na wzniesieniu, niem. Judenberg ("Żydowska Góra") Na cmentarzu zachowało się 247 macew (płyt nagrobnych), z których najstarsza pochodzi z 1736 roku, choć cmentarz istniał prawdopodobnie od XV wieku i funkcjonował do lat 30. ubiegłego wieku i jako jeden z nielicznych nie został zdewastowany w czasie II wojny. W 1992 roku, wojewódzki konserwator zabytków, wpisał skwierzyński kirkut do rejestru zabytków.
W czerwcu 2002, z inicjatywy Skwierzyńskiego Stowarzyszenia Rozwoju Gospodarczego i przy wsparciu finansowym Fundacji Forda oraz Akademii Rozwoju Filantropii w Polsce, w ramach projektu "Przywrócić Pamięć", teren został uporządkowany, przewrócone macewy oczyszczone i ponownie ustawione. Na terenie kirkutu umieszczono tablice informacyjne, na których widniały informacje dotyczące historii skwierzyńskich Żydów, wybudowano także drewniane schodki ułatwiające podejście pod jedno z piaszczystych zboczy wzgórza. Większość nagrobków wykonanych jest z bogato zdobionego, szarego lub różowego piaskowca, ale także trafiają się macewy granitowe. Zakończone są najczęściej trójkątnie lub półkoliście i pokryte inskrypcjami pisanymi w języku hebrajskim i opatrzone żydowskimi motywami mitologicznymi i religijnymi. Część nagrobków opisana jest podwójnie – z przodu widnieją napisy w języku hebrajskim, z tyłu – w języku niemieckim. Najstarsze macewy wykonane są natomiast ze zwykłych, polnych głazów, niektóre nie są nawet obrobione w celu nadania im kształtu prostopadłościanu.
Więcej informacji w pracach Andrzeja Kirmiela: Skwierzyna – miasto pogranicza: historia miasta do 1945 roku, Żydzi w Skwierzynie.
Cmentarz wojenny przy ul. Waszkiewicza w Skwierzynie
Cmentarz wojenny zlokalizowany naprzeciwko bramy wjazdowej do koszar. W centralnym punkcie cmentarza wznosi się obelisk zwieńczony krzyżem stylizowanym na Krzyż Grunwaldu. Na jego ramionach wyryto słowa: „Na polu chwały 1945”. Pośrodku podstawy pomnika umieszczono inskrypcję: „Poległym chwała. Żołnierzom 1945”.Cmentarz wojenny został założony w roku 1951 przy ul. Waszkiewicza, a urządzanie cmentarza zakończono w 1960 roku. W 13 zbiorowych mogiłach spoczywa 482 (?) żołnierzy w tym 478 żołnierzy Armii Czerwonej!. W czasie działań wojennych zabitych, także skazanych na rozstrzelanie przez sądy polowe ( w okolicy dzisiejszego cmentarza wykonano w 1945 r. kilkanaście wyroków) lub zmarłych żołnierzy Armii Czerwonej grzebano na doraźnie urządzanych cmentarzach. W Skwierzynie było kilka takich cmentarzy, zlokalizowanych przy ul. Waszkiewicza, ul. Poniatowskiego (dzisiaj ul. Sobieskiego) a także na cmentarzu ewangelickim i prawdopodobnie przy ul. Gorzowskiej. Były to cmentarze tymczasowe, a pochowanych tam żołnierzy radzieckich ekshumowano i złożono w zbiorowych grobach na cmentarzu w pobliżu koszar. Pochowano tu także żołnierzy przywiezionych z rejonu Przytocznej, Starego Dworka i wielu innych miejsc, w tym Powiatu Międzychodzkiego. Pierwotnie obelisk zwieńczony był rosyjską, czerwoną gwiazdą, a inskrypcja na pomniku brzmiała: Tu pochowane są prochy żołnierzy radzieckich i polskich z pow. Skwierzyna – 363, z pow. Międzychód - 118. Kim byli polscy żołnierze pochowani na tym cmentarzu, ilu ich faktycznie jest pochowanych (według dokumentów oficjalnych - czterech) i w jakich okolicznościach zginęli, pozostanie jedną z wielu tajemnic z tego okresu.
Pomnik 2. AWP
Co prawda pomnik poświęcony żołnierzom 2. AWP stoi poza terenem Gminy Skwierzyna (Gmina Bledzew), ale zawsze budził wiele emocji, dlatego też poświęcamy mu także trochę miejsca. Poniżej publikujemy artykuł pt: Pomnik 2. AWP znalazł nowe miejsce.
Podczas budowy ronda na zachód od Skwierzyny, na skrzyżowaniu dróg do Gorzowa Wlkp. i Kostrzyna n/O, okazało się, że na terenie budowy stoi (zapomniany i niszczejący od wielu lat) pomnik, poświęcony pamięci żołnierzy 2. Armii Wojska Polskiego. Tędy przemaszerowały (w 1945 roku) m.in. jednostki wchodzące w skład 3. Dywizji Artylerii Przeciwlotniczej, podporządkowane dowódcy 2. AWP, w tym 61. pułk artylerii przeciwlotniczej, którego tradycje przejął stacjonujący w Skwierzynie dywizjon przeciwlotniczy.
Drogowcy, budujący rondo, przenieśli obelisk w nowe miejsce. Czy jest to odpowiednia lokalizacja? Zważywszy na fakt, że wcześniej stał… wśród zarośli, i nie był już praktycznie widoczny, to odpowiednie miejsce. Tym bardziej, że sąsiedztwo ma znakomite. Po drugiej stronie drogi znajdują się pozostałości bunkra, który był jednym z bastionów niemieckiego systemu umocnień Ostwall, wraz z transzejami i okopami z tego okresu. Niemalże obok znajduje się wydobyta niedawno zapora przeciwczołgowa, która może stać się kolejną atrakcją turystyczną. Ponadto, drogowcy ustawili w bezpośrednim sąsiedztwie pomnika wydobyte z ziemi pozostałości zapór, które w tej chwili tworzą jakby naturalny, historyczny drogowskaz do Grupy Warownej Ludendorff, która stanowi nie lada gratkę dla pasjonatów historii. Istotną zaletą nowego miejsca posadowienia pomnika jest także sąsiedztwo parkingu leśnego, skwierzyńskiego nadleśnictwa. Jest on bardzo często wykorzystywany przez podróżujących pobliskimi trasami, a więc i obelisk - niejako przy okazji - stanie się obiektem ich zainteresowania. Gdyby jeszcze udało się go odrestaurować i postawić tablicę informacyjną, o tych którym był poświęcony, byłoby znakomicie.
Kto mógłby podjąć się tego zadania? Może należałoby uruchomić aktywność społeczną i zainicjować współdziałanie między jednostkami samorządowymi, organami służb konserwatorskich oraz społecznościami lokalnymi? Pytanie pozostawiamy otwarte.
https://www.skwierzyna.eu/index.php?option=com_content&view=article&layout=edit&id=192#sigProId78a7b89513
Czytaj także o skwierzyńskich medalach: Skwierzyńskie medale