Na skwierzyńskim, miejskim portalu ukazała się informacja o powołaniu komitetu budowy pomnika pamięci w Skwierzynie. Intencją pomysłodawców jest upamiętnienie pamięci ofiar niemieckiego, faszystowskiego obozu w Skwierzynie (Schwerin a. d. Warthe). Poniżej publikujemy tekst poświęcony historii skwierzyńskiego obozu.

Niemiecki nazistowski obóz w Skwierzynie (Schwerin a. d. Warthe)

Geneza zorganizowania już we wrześniu 1939 roku w Skwierzynie przez rejencyjną samodzielną placówkę gestapo we Frankfurcie nad Odrą (Staatspolizeistelle) obozu łączy się nierozerwalnie ze zbrodniczą działalnością w zachodniej Wielkopolsce oddziałów Einsatzgruppen III, a zwłaszcza grupy operacyjnej I (Einzatzkommand) dowodzonej przez szefa policji z Frankfurtu nad Odrą Lipphart’a.

                W pierwszym okresie napaści na terenach powiatów: międzychodzkiego, nowotomyskiego oraz wolsztyńskiego członkowie tej grupy operacyjnej dokonywali licznych aresztowań na podstawie z góry przygotowanych wykazów (Sonderfahndungsbuch) obywateli polskich, głównie byłych Powstańców Wielkopolskich i innych aktywnych działaczy politycznych i społecznych.

                W dużym również stopniu inspiratorami tych aresztowań była miejscowa ludność niemiecka (Volksdeutsche), a przede wszystkim członkowie organizacji „Selbschutz”.

                Od drugiej połowy września 1939 roku w poszczególnych przygranicznych powiatach zachodniej Wielkopolski rozpoczęli swą zbrodniczą działalność funkcjonariusze Einsatzgruppe VI, której dowódcą został SS-Oberführer Erich Naumann. Grupa ta (…) ściśle współdziałała w przygranicznych rejonach z rejencyjną placówką gestapo we Frankfurcie nad Odrą oraz jej filią (Aussendienstelle) w Świebodzinie. Przepełnione areszty z uwięzionymi patriotami polskimi oraz fakt, iż w tym okresie nie zorganizowano jeszcze obozu koncentracyjnego – Fortu VII w Poznaniu ma zasadnicze znaczenie na decyzję szefa frankfurckiego gestapo SS- Sturmbannführera Adolfa Hoffmanna o utworzeniu obozu gestapowskiego w Skwierzynie.

                Obóz w Skwierzynie oficjalnie w celu zamaskowania swych prawdziwych eksterminacyjnych zadań, nosił nazwę „Gefangenlager”. W dokumentacji gestapowskiej natomiast występował często jako Geheime Staatspolizei Haftlingslager in Schwerin a Warthe.

                Według dotychczasowego stanu badań zasadniczym przeznaczeniem obozu była jak najszybsza i niepostrzegalna likwidacja w pobliskich skwierzyńskich lasach żywiołu polskiego zamieszkałego na pograniczu zachodniej Wielkopolski.

Pierwszy transport aresztowanych do Skwierzyny przybył już 7 września 1939 roku z Międzychodu. W transporcie tym znajdowali się miedzy innymi: Jan Cylny i Franciszek Linkiewicz (…) oraz Paweł Sankowski i Jan Piosik, którego po kilkunastu dniach zamordowano. 10 września 1939 roku w transporcie z Międzychodu znajdował się Franciszek Sparty(…), którego rozstrzelano 15.01.1940 roku w pobliskich lasach pod Skwierzyną.

                16 września 1939 r. do Skwierzyny przetransportowano grupę aresztowanych z Nowego Tomyśla, w której znajdowali się: Władysław Zuza z Miedzichowa, 18-letni Bernard Flajszerowicz z Łomnicy – został skrytobójczo zamordowany , Franciszek Zimny z Michorzewka – „jako szczególnie niebezpieczny Polak” nie powrócił już z obozu, Stanisław Nowaczyk z Miechorzewa oraz Jan Nowak z Chraplewa.

                Po kilku dniach również z Nowego Tomyśla przywieziono do obozu Wojciecha Kołodzieja i Stanisława Komina z Chraplewa oraz rolnika z Wąsowa Leona Kasprzaka.

W ostatnich dniach września 1939 roku do obozu skwierzyńskiego przekazano: Wittchena i Leona Kinkowskiego z Opalenicy, Antoniego Pospieszałę i Leona Nowaczyńskiego z Kamionnej oraz Franciszka Gablera z Chorzemina k/Wolsztyna. Z tej grupy więźniów Leon Kinkowski oraz Franciszek Gabler zostali zamęczeni na miejscu w obozie skwierzyńskim, natomiast Nowaczyński Leon oraz Antoni Pospieszała poprzez katownię Fortu VII w Poznaniu zesłani zostali do obozu koncentracyjnego w Dachau skąd już nie powrócili.

                W tym samym okresie nadchodziły dalsze transporty aresztowanych obywateli miasta i powiatu międzychodzkiego. Wśród aresztowanych znaleźli się: Józef Wincenty – zamordowany w tym obozie, Józef Rzepczyk, Władysław Kortus, wójt gminy Łowyń, Marcin Janas oraz Wiktor Rutnicki, który po przeszło 5 latach - katorgi w Forcie VII, obozów koncentracyjnych Sachsenhausen, Natzweiler i Dachau – doczekał się wolności. W tym samym czasie uwięzieni zostają w Skwierzynie: Bronisław Arendt – sekretarz starostwa powiatowego w Międzychodzie (…) oraz Jan Kaiser, rozstrzelani następnie w poznańskim Forcie VII, Paweł Jankowiak, którego zamęczono w grudniu 1939 r. w siedzibie gestapo we Frankfurcie nad Odrą oraz 18-letni Kazimierz Wąchalski (…)- zastrzelony po kilku tygodniach w lasach skwierzyńskich.

                Stwierdzono również, że do obozu skwierzyńskiego kierowano aresztowanych, których uprzednio przetrzymywano w tzw. „Polenlager” w Międzyrzeczu. Z obozu tego między innymi przetransportowano do Skwierzyny 19-letniego Szczepana Breka z Grodziska (…), Franciszka Radnego, Ignacego Łozińskiego – sołtysa z Łomnicy, Piotra Kmiecia – kowala z Grodziska Wielkopolskiego, Romana Szynklewskiego – piekarza z Grodziska, leśniczego Zajdla, Jana Flejszerowicza, ucznia rzeźnickiego, niejakiego Zamuela z Nowego Tomyśla oraz ks. Franciszka Majkowskiego – proboszcza parafii Kopanica powiatu wolsztyńskiego.

                Intencjonalna krótkotrwałość obozu, którego jak już wspomniano celem było zlikwidowanie lub przekazanie do innych miejsc wyniszczenia polskich patriotów, była powodem, że do należytego zorganizowania jego nie przywiązywano znaczenia.

                Obóz mieścił się w zabudowaniach byłej szkoły pedagogicznej przy Grosse Töpferstrasse Nr 38 (dzisiejszy DPS przy ul. Przemysłowej –przyp. autora). Obóz ogrodzono siatką metalową orza drutem kolczastym. Więźniowie, których stan liczebny w obozie z końcem września 1939 roku wynosił około 60 osób, umieszczeni zostali w dwóch salach o wielkości 40 m2 w budynku dwupiętrowym. Więźniów zatrudniano w samej Skwierzynie w większych gospodarstwach rolnych, przy budowie drogi bitej wiodącej z miasta do wojskowych koszar oraz majątku obszarniczym w Popowie (Pope).

                Jak wykazały dotychczasowe badania, stan więźniów w obozie skwierzyńskim przez cały okres jego zbrodniczego funkcjonowania nie przekraczał od 150 do 200 osób.

                Komendantem obozu (Lagerführer) był niejaki W. Reinicke z gestapo frankfurckiego, któremu podlegała około 15 osobowa załoga wartownicza.

                Pod koniec drugiej połowy października 1939 roku do obozu skwierzyńskiego przewiezieni zostali samochodami dalsi więźniowie, a mianowicie: Michał Skrzypczak – burmistrz z Międzychodu (…), Roman Kamyszek – woźny starostwa powiatowego w Międzychodzie, Jan Mistrzak z Kaplina, zamordowany w Skwierzynie, Franciszek Waśkowiak – kontroler sanitarny, Wincenty Nowaczyński – pułkownik WP w stanie spoczynku, właściciel majątku Izdebno, Adam Majewski, emerytowany komisarz straży granicznej, Franciszek Fanselow, Józef Burlaga, Jan Karge, Józef Furmanek, niejaki Bryl Chryzostom Fojut z Międzychodu oraz Józef Rzepczyk (…) oraz starosta powiatu międzychodzkiego Zdzisław Czubiński. Ponadto wśród internowanych w tym okresie w obozie znajdowali się również leśniczy Rej z Bolewicka oraz niejaki Baranowski wyższy urzędnik Zakładu Ubezpieczeń Wzajemnych w Poznaniu.

                3 listopada 1939 roku do obozu przywieziony został Klemens Fac, sekretarz gminy w Międzychodzie, którego 27 stycznia 1949 roku rozstrzelano w Forcie VII w Poznaniu.

                Dnia 6 listopada 1939 roku do obozu skwierzyńskiego przywieziono strasznie zmaltretowaną 9-osobową grupę Polaków – mieszkańców wsi Ryżyn. Zostali oni aresztowani w dniu 4 listopada w godzinach wieczornych w mieszkaniu Józefa Szczechowiaka (…). Wszyscy oni (oprócz Józefa Szczechowiaka, inwalidy z I wojny światowej, zatrzymani zostali: jego 19-letni syn Edmund Szczechowiak, Stanisław Szczechowiak, miejscowy kowal, 18-letni Józef Gorsiński, Alojzy Dreczka, Franciszek Majchrzak – rolnik, Ludwik Rój, Stanisław Witkowski oraz Kazimierz Dreczka) zostali około 15 stycznia 1940 roku wywiezieni z obozu skwierzyńskiego do pobliskiego lasu, gdzie ich rozstrzelano.

                12 listopada 1939 roku do Skwierzyny przywieziono Walentego Michalaka i Stanisława Galona, a 18 listopada Andrzeja Hauzę, działacza Związków zawodowych (…).

Jak zdołano ustalić ostatnim więźniem, którego przywieziono z Międzychodu w listopadzie 1939 roku do skwierzyńskiego obozu, był Stanisław Smolarek z Kaplina.

                W grudniu 1939 roku z Międzychodu uwięzieni zostają w obozie Walenty Woźniak oraz Zygmunt Górzyński, których w pierwszych dniach stycznia 1940 roku zamordowano w okolicznych lasach skwierzyńskich.

                Nie ulega wątpliwości, że na przyśpieszenie akcji eksterminacyjnej więźniów w Skwierzynie zdecydowało oddanie do dyspozycji kierownictwa Einsatzgruppe VI, Fortu VII jako obozu koncentracyjnego w Poznaniu. Wyrażało się to przede wszystkim w przeprowadzanych selekcjach więźniów, których postanowiono zlikwidować natychmiast w Skwierzynie lub na Forcie VII, względnie w tym samym celu przekazać do obozów koncentracyjnych w Rzeszy.

                W grudniu 1939 roku około 45 więźniów, po skatowaniu ich, w samych tylko koszulach, wywieziono z obozu w niewiadomym kierunku. Wśród ofiar znajdowali się: 18-letni Bernard Flejszerowicz z Łomnicy, Franciszek Zimny, Baranowski, Kazimierz Wąchalski, Józef Wincenty, Rej – leśniczy z Bolewicka i inni, których nazwisk nie zdołano ustalić, a po których wszelki ślad zaginął.

                Wśród więźniów przeznaczonych w połowie grudnia 1939 roku do transportu (który liczył około 50 osób) do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen, znajdowali się między innymi: Roman Kamyszek, Józef Żebczyk, Brambort, były policjant z Boruji Kościelnej, Stanisław Kortus, Władysław Zuza, Wiktor Błachowiak oraz Jan Flejszerowicz (…).

27 stycznia 1940 roku (…) przetransportowano do Fortu VII w Poznaniu Adama Majewskiego, Bronisława Arendta, Zdzisława Czubińskiego, Jana Kajzera oraz Andrzeja Hauzę, o którego tragicznym losie już wspomniano. Wszyscy oni zginęli w kazamatach Fortu.

                Selekcja i likwidacja więźniów, a nawet zbrodnie indywidualne dokonywane przez gestapowców w samym obozie były na porządku dziennym.

                „W czasie mojego pobytu w Skwierzynie – relacjonuje świadek Franciszek Radny, byłem świadkiem zabicia kolbami młodego chłopaka z Nowego Tomyśla, który mógł mieć około 22 lat… Niestety nazwiska jego nie przypominam sobie”.

                Ostatecznie obóz w Skwierzynie zakończył swą niszczycielską i terrorystyczną działalność w drugiej połowie marca 1940 roku. Świadczy o tym fakt, iż ostatnim więźniem skierowanym do Skwierzyny był Aleksander Stańko z Międzychodu, którego więziono od 2 marca do 19 marca 1949 roku.

                Powiązania obozu skwierzyńskiego z obozem koncentracyjnym na Forcie VII w Poznaniu są bezsporne. Wskazuje na to fakt, iż wszystkie transporty więźniów skwierzyńskich, nawet kierowane do obozów koncentracyjnych w głąb Rzeszy, przechodziły przez ten obóz.

                Przy wielu nazwiskach na listach transportowych figurowała złowieszcza adnotacja „RU” (Rückkeher unerwünscht) czyli powrót niepożądany. Większość jednak więźniów ze Skwierzyny o znaczniejszym zaangażowaniu politycznym czy społecznym likwidowana była na miejscu lub w Forcie VII w Poznaniu.

                Na podstawie wyników dotychczasowych badań z całą odpowiedzialnością można przyjąć, że przeszło 6 miesięczny okres zbrodniczej działalności obozu skwierzyńskiego, w którym 90% więźniów straciło bezpośrednio lub pośrednio życie zaliczyć należy jako osobny rozdział w historii hitlerowskich obozów zorganizowanych w latach 1939 – 1945 na Środkowym Nadodrzu.

Niniejszy tekst opracowano na podstawie wybranych fragmentów: „Skwierzyna. Miejsca pamięci narodowej województwa gorzowskiego.” Gorzów Wlkp. 1979 r. Publikacja wydana została nakładem finansowym Gminy Skwierzyna.

                                                                          WYKAZ WIĘŹNIÓW OBOZU W SKWIERZYNIE

                                    (sporządzony przez autora na podstawie dostępnych materiałów)

1. Arendt Bronisław – sekretarz starostwa powiatowego w Międzychodzie, aresztowany 28.09.1939 w Gralewie, 27.01.1940 przewieziony do Fortu VII gdzie zginął
2. Bakalarek Aleksander, gmina Kwilcz, rolnik, zginął 5.06.1940 (?)
3. Baranowski – wyższy urzędnik Zakładu Ubezpieczeń Wzajemnych w Poznaniu
4. Błachowiak Wiktor, przewieziony do Sachsenhausen w grudniu 1939
5. Brambort, przewieziony do Sachsenhausen w grudniu 1939
6. Brek Szczepan z Grodziska (przewieziony z Polenlager w Międzyrzeczu), później Fort VII, Buchenwald
7. Bryl
8. Burlaga Andrzej, osadzony X 1939 r., później Sachsenhausen
9. Burlaga Józef
10. Czubiński Antoni Zdzisław – starosta powiatu międzychodzkiego, 27.01.1940 przewieziony do Fortu VII gdzie zginął
11. Cylny Jan (7.09.1939)
12. Dreczka Alojzy –aresztowany w mieszkaniu Szczechowiaka Józefa 4.11.1939 r., rozstrzelany ok.15.01.1940 w Skwierzynie
13. Dreczka Kazimierz - aresztowany w mieszkaniu Szczechowiaka Józefa 4.11.1939 r., rozstrzelany ok.15.01.1940 w Skwierzynie
14. Fac Klemens (przywieziony 3.11.1939), sekretarz gminy w Międzychodzie (rozstrzelany 27.01.1940 w Forcie VII )
15. Fanselow Franciszek
16. Flejszerowicz Bernard z Łomnicy (przyjazd 16.09.1939)
17. Flejszerowicz Jan – uczeń rzeźnicki, , przewieziony do Sachsenhausen w grudniu 1939, Buchenwald, zmarł w Neuengamme k/Hamburga 15.06.1942 r.
18. Fojut Chryzostan, więziony razem z płk. Nowaczyńskim
19. Furmanek Józef
20. Gabler Franciszek z Chorzemina k/Wolsztyna (przywieziony: ostatnie dni września 1939)
21. Galon Stanisław - przywieziony 12.11.1939
22. Gorsiński Józef (18-letni)
23. Górzyński Zygmunt, więziony: 4.11.1939 –Chrzypsko Wielkie, 6.11.1939 Międzychód, uwięziony w S-nie, w grudniu 1939 r., zamordowany w Skwierzynie, w styczniu 1940
24. Harwaczyński Franciszek
25. Hauza Andrzej – działacz Związków Zawodowych, przywieziony 18.11.1939, 27.01.1940 przewieziony do Fortu VII i tam zastrzelony
26. Janas Marcin
27. Jankowiak Paweł – zamęczony w grudniu 1939 r. w e Frankfurcie n/Odrą (siedziba Gestapo)
28. Kaiser Jan, 29.09.1939 – 26.01.1940 w S-nie, 27.01.1940 przewieziony do Fortu VII, gdzie zginął
29. Kamyszek Roman – woźny starostwa powiatowego w Międzychodzie, przewieziony do Sachsenhausen w grudniu 1939
30. Karge Jan
31. Kasprzak Leon z Wąsowa (przyjazd po 16.09.1939)
32. Kinkowski Leon z Opalenicy (przywieziony: ostatnie dni września 1939), rozstrzelany XII 1939
33. Kinkowski (?)Wittchen z Opalenicy (przywieziony: ostatnie dni września 1939)
34. Kmieć Piotr - kowal z Grodziska Wlkp.
35. Kołodziej Wojciech z Chraplewa (przyjazd po 16.09.1939)
36. Komin Stanisław z Chraplewa (przyjazd po 16.09.1939)
37. Kortus Władysław – wójt gminy Łowyń
38. Kortus Stanisław
39. Kurkiewicz Leon z Wolsztyna, aresztowany 24.09.1939, rozstrzelany XI 1939
40. Linkiewicz Franciszek (7.09.1939)
41. Łoziński Jgnacy - sołtys z Łomnicy
42. Majchrzak Franciszek – rolnik, aresztowany w mieszkaniu Szczechowiaka Józefa 4.11.1939 r., rozstrzelany ok.15.01.1940 w Skwierzynie
43. Majewski Adam – emerytowany komisarz straży granicznej, 27.01.1940 przewieziony do Fortu VII gdzie zginął
44. Ks. Majkowski Franciszek – proboszcz parafii Kopanica powiatu wolsztyńskiego
45. Michalak Walenty –przywieziony 12.11.1939
46. Mistrzak Jan z Kaplina (zamordowany w Skwierzynie), od 4.11.1939 w S-nie. Grudzień 39 lub styczeń 1940 rozstrzelany
47. Nowaczyk Stanisław z Miechorzewa (przyjazd 16.09.1939)
48. Nowaczyński Leon z Kamionnej (przywieziony: ostatnie dni września 1939, Fort VII, Dachau)
49. Nowaczyński Wincenty – emerytowany pułkownik WP
50. Nowak Jan z Chraplewa (przyjazd 16.09.1939), świadek zamordowania Michała Skrzypczaka
51. Piosik Jan (jeden z pierwszych zamordowanych więźniów) - (7.09.1939)
52. Pospieszała Antoni (przywieziony: ostatnie dni września 1939, Fort VII, Dachau)
53. Radny Franciszek z powiatu nowotomyskiego
54. Rej, lesniczy z Bolewicka
55. Rosolski Stanisław z Rakoniewic, w 2 poł. lutego 1940 r. wywieziony do Fortu VII, Buchenwald
56. Rutnicki Wiktor ( później: Fort VII Sachsenhausen, natzweiler, Dachau, doczekał się wolności), wieziony razem z płk. Nowaczyńskim do Fortu VII
57. Rzepa Walenty – Powstaniec Wielkopolski
58. Rzepczyk Józef
59. Rój Ludwik, aresztowany w mieszkaniu Szczechowiaka Józefa 4.11.1939 r., rozstrzelany ok.15.01.1940 w Skwierzynie
60. Sankowski Paweł 7.09
61. Skrzypczak Michał
62. Smolarek Stanisław z Kaplina, więzień z Międzychodu, aresztowany 26 listopada 1939 r.
63. Sparty Franciszek (10.09.1939- rozstrzelany 15.01.1940)
64. Stańko Aleksander z Międzychodu, więziony od 2.03 do 19.03.1940 r., ostatni więzień obozu w S-nie
65. Szczechowiak Edmund – 19-letni syn Józefa, aresztowany w mieszkaniu ojca 4.11.1939 r., rozstrzelany ok.15.01.1940 w Skwierzynie
66. Szczechowiak Józef –inwalida z I wojny światowej, mieszkaniec wsi Ryżyn (przywieziony 6.11.1939), rozstrzelany ok.15.01.1940 w Skwierzynie
67. Szczechowiak Stanisław – miejscowy kowal, rozstrzelany ok.15.01.1940 w Skwierzynie
68. Szynklewski Roman - piekarz z Grodziska
69. Tac z Międzychodu
70. Waśkowiak Franciszek – kontroler sanitarny
71. Wąchalski Kazimierz (18-letni z Upartowa, zadenuncjowany przez córkę gosp. niemieckiego, u którego pracował w Kurnatowicach, zastrzelony w Skwierzynie)
72. Wincenty Józef (aresztowany 18.09.1939 w Grobi k/Międzychodu, zamordowany w obozie skwierzyńskim)
73. Witkowski Stanisław, aresztowany w mieszkaniu Szczechowiaka Józefa 4.11.1939 r., rozstrzelany ok.15.01.1940 w Skwierzynie
74. Woźniak Walenty, uwięziony w grudniu 1939 r., zamordowany w Skwierzynie
75. Zajdel - leśniczy, w 2 poł. lutego 1940 r., wywieziony do Fortu VII
76. Zamuel z Nowego Tomyśla
77. Zimny Franciszek z Michorzewka (przyjazd 16.09.1939)
78. Zuza Władysław z Miedzichowa (przyjazd 16.09.1939)
79. Żebczyk Józef, przewieziony do Sachsenhausen w grudniu 1939

Opracował: Kaz